กรุงเทพฯจมน้ำ?คือประเด็นสำคัญที่ถูกหยิบปากกาไฮไลต์มาขีดเส้นใต้ชัดเจนขึ้นทุกที ไม่ใช่แค่เรื่องน้ำท่วมที่ต้องแก้กันทุกปีแบบเฉพาะหน้า พร้อมๆ กับการป้องกันปัญหาแบบระยะยาวแต่สถานการณ์ที่หลายภาคส่วนหวั่นเกรงคือการจมน้ำจากการทรุดตัวและระดับน้ำทะเลที่สูงขึ้น

ล่าสุด นิตยสารสารคดี ร่วมกับ สถาบันเอเชียตะวันออกศึกษา และ คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ จัดเสวนา ‘ย้ายเมือง หรือ อยู่ต่อ หากกรุงเทพฯ ต้องจมน้ำ’ ณ ห้องประชุมริมน้ำ ชั้น 1 คณะศิลปศาสตร์ มธ.ท่าพระจันทร์ เมื่อ 19 พฤศจิกายนที่ผ่านมา

ชัชชาติ สิทธิพันธุ์ ผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร ปาฐกถาพิเศษ ในหัวข้อ กรุงเทพฯ เมืองหลวง ปรับเปลี่ยนหรือโยกย้าย’ โดยเริ่มต้นกับโจทย์ที่ว่า ‘ทำไมต้องย้ายกรุงเทพฯ’ ตามด้วยอีกแง่มุมหลากหลายที่ชวนให้คิดตาม

ย้ายเมือง ‘ไม่ง่าย’ กรุงเทพฯ โจทย์เยอะ โจทย์ใหญ่ ที่ไม่ใช่แค่ ‘น้ำท่วม’

จากโจทย์ ‘ทำไมต้องย้ายกรุงเทพฯ’ คำตอบคือเหตุผลหลายด้านที่นอกเหนือจากน้ำท่วม อาทิ เมืองทรุด น้ำทะเลหนุน รถติด การจราจร คุณภาพชีวิต สิ่งแวดล้อม มลพิษ ที่อยู่อาศัยราคาแพง หรือผังเมืองไม่ดี กล่าวคือ ปัญหาของกรุงเทพฯ นอกเหนือจากน้ำท่วม ซึ่งเกิดจากพื้นที่กรุงเทพฯต่ำกว่าระดับน้ำแม่น้ำเจ้าพระยา น้ำทะเลหนุน น้ำฝนแล้ว ยังมีในส่วนของวินัยของคน ขยะอุดตันท่อระบายน้ำ การทิ้งขยะชิ้นใหญ่ในแหล่งน้ำ ที่ส่งผลกระทบต่อการระบายน้ำเป็นอย่างมาก ซึ่งหากย้ายเมืองไปที่อื่น แต่ยังมีการทิ้งขยะแบบนี้ ปัญหาก็เหมือนเดิม

ส่วนปัญหาอื่นๆ ที่สำคัญยิ่งกว่าน้ำท่วม อาทิ การกระจุกตัวของแหล่งงานใจกลางเมือง มูลค่าที่อยู่อาศัยใจกลางเมืองแพง คนจึงมักจะซื้อบ้านนอกเมืองแล้วเดินทางเข้ามาทำงานในเมือง ซึ่งส่งผลให้เกิดปัญหาจราจรแออัดตามมา การแก้ปัญหา แทนที่จะย้ายเมือง กระจายเมืองได้หรือไม่ กระจายงานออกด้านนอกมากขึ้นได้หรือไม่ เป็นต้น

“ความหมายของเมืองไม่ใช่สิ่งก่อสร้าง แต่เมืองคือคน เมืองคือตลาดแรงงาน หรือ labor market ความหมายการย้ายเมืองหลวงอาจจะมีมิติอื่นที่ไม่เหมือนในสมัยก่อน เพราะสมัยก่อนเศรษฐกิจถูกควบคุมโดยภาครัฐ แต่ปัจจุบันเป็น market control ที่เมื่อก่อนย้ายได้เพราะราชการเป็นคนจ้างงาน ปัจจุบันคนที่จ้างงานส่วนใหญ่คือเอกชน คำว่าย้ายเมืองจึงไม่ง่าย เพราะเป็นการย้ายคน ย้ายเศรษฐกิจ ย้ายตลาดแรงงาน ไม่ใช่การย้ายหน่วยงานราชการ” ชัชชาติให้แง่คิด ก่อนย้ำว่า อนาคตงานเปลี่ยนรูปแบบแล้ว location ไม่สำคัญแล้ว เพราะคนจะทำงานบนคลาวด์ (cloud) ขาย digital service ผ่านระบบออนไลน์ ถ้าจะย้ายเมืองหลวงหรือกรุงเทพฯ ก็คือการย้ายบริการไปอยู่บนคลาวด์

ยกตัวอย่างที่ กทม.ดำเนินการอยู่ เช่น ทราฟฟี่ฟองดูว์ การยื่นขออนุญาตทางออนไลน์ การปรับการให้บริการเป็น one stop service การจัดทำ open data เป็นต้น ดังนั้น การย้ายเมืองหลวงไม่ใช่เราสั่งการ แต่เกี่ยวกับเรื่องของเศรษฐศาสตร์ด้วย เบื้องต้นคือปรับปรุงก่อน มีแผนรับมือต่างๆ อย่างเต็มที่ก่อน สุดท้ายเดี๋ยว market กำหนดเอง

ใจผมคำว่าย้ายเมืองหลวง มันมีมิติอื่น ไม่เหมือนสมัยก่อน อย่างสุโขทัย อยุธยา ธนบุรี มายังกรุงเทพฯ ย้ายโดยราชการ เพราะแต่ก่อนเศรษฐกิจคอนโทรลโดยภาครัฐ ปัจจุบันเป็น Market Control คนตัดสินใจอาจจะไม่ใช่รัฐบาล ด้วยซ้ำ ถ้าจะย้ายเอกชนก็ย้าย เพราะมีเรื่องความเสี่ยงมาเกี่ยวข้อง” ผู้ว่าฯกทม.ชี้

‘ทะเลหนุน’ แก้ไม่ยาก ถ้าจะย้าย ‘รถติด’ คือเหตุผลหลัก

ย้อนกลับมาที่ประเด็น น้ำท่วมและการจมน้ำของกรุงเทพฯ ชัชชาติให้ข้อมูลว่า พื้นที่กรุงเทพฯ อยู่ระดับต่ำกว่าแม่น้ำเจ้าพระยา แนะนำให้ไปดูประตูระบายน้ำพระโขนง ซึ่งถ้าแตก น้ำจะท่วมกรุงเทพฯ จึงต้องมีคันกั้นแม่น้ำเจ้าพระยา มีประตูน้ำที่ปากคลอง ไม่เช่นนั้นจะทำให้น้ำท่วม ซึ่งทำให้เกิดน้ำเน่าเมื่อมีการปิดประตูระบายน้ำ

“กรุงเทพฯ ตั้งอยู่ปากแม่น้ำใหม่บนดินตะกอน ซึ่งเป็นดินเหนียวเยอะมาก เพราะต้องเจาะเสาเข็มลึกประมาณ 60-100 เมตร ทำให้การสร้างอาคารสูงในกรุงเทพฯ จะมีต้นทุนสูงกว่า ซึ่งคล้ายกับเม็กซิโกซิตี ประเทศเม็กซิโก ที่เมื่อเวลาเกิดแผ่นดินไหว ชั้นดินเหนียวจะสั่นเหมือนเยลลี่ ทำให้ตัวอาคารสั่นมากกว่าปกติ

น้ำท่วมในกรุงเทพฯ เกิดจาก 1.น้ำเหนือ 2.น้ำทะเลหนุน ให้ระวังในวันที่ 29 พฤศจิกายนนี้ ฐานน้ำจะขึ้นมา 1.23 เมตร 3.น้ำฝน และ 4.น้ำทุ่ง ที่ออกมาจากแก้มลิง ปัญหาการระบายน้ำออกจากพื้นที่ พบมีขยะอยู่ในแม่น้ำลำคลองจำนวนมาก การรุกล้ำคูคลอง ไม่ได้ลอกท่อ ปริมาณน้ำฝนมากขึ้นเกิน 100 มม.

เรื่องขยะ ย้ายเมืองไป ไม่เปลี่ยนนิสัยก็เหมือนเดิม เราหวังว่าย้ายเมืองแล้วจะดี แต่ปัญหาจริงๆ อาจจะไม่ใช่เรื่องภูมิศาสตร์ แต่เป็นเรื่องนิสัยพฤติกรรม

สำหรับการทรุดตัวของกรุงเทพฯ ประมาณ 1-2 ซม./ปี ซึ่งเริ่มน้อยลง เพราะไม่มีการสูบน้ำบาดาลมาใช้แล้ว แต่ที่กังวลคือระดับน้ำทะเลสูงขึ้น เพิ่มขึ้นปีละ 4 มม. โดยเฉพาะหากเกิดคลื่นพายุซัดฝั่ง (Storm Surge) ในอ่าวไทย ก็อาจจะเห็นภาพเหมือนกับรัฐฟลอริดา ประเทศสหรัฐอเมริกา ซึ่งกรุงเทพฯอยู่อันดับที่ 5 เมืองที่มีความเสี่ยงจมน้ำ” ชัชชาตินำเสนอข้อมูล จากนั้นจึงให้ความเห็นว่า “ปัญหาของเมืองไม่ใช่เรื่องน้ำท่วม ถ้าจะย้ายเมืองมาจากปัญหารถติดมากกว่าน้ำท่วม” ชัชชาติกล่าว โดยมองว่า การแก้ปัญหาน้ำทะเลหนุนสูง ทำได้ไม่ยาก เพราะมีถนนริมอ่าวไทย เพียงแค่ยกถนนให้ขึ้นสูง แล้วทำแบริเออร์ ในแม่น้ำเจ้าพระยาปิดในกรณีน้ำทะเลหนุนสูง แก้ปัญหาน้ำเค็ม แต่จะติดเรื่องท่าเรือคลองเตย ซึ่งอาจจะให้ออกไปยังท่าเรือแหลมฉบังแทน

เมืองคือคน ย้ายเมืองคือย้ายคนเมืองไหนราชการเยอะ เมืองนั้นล้าสมัย

ผู้ว่าฯกทม.กล่าวต่อไปถึงปัญหาของกรุงเทพฯอีกหลายด้าน เช่น การเดินทาง Last-mile มีปัญหา, ระบบสุขภาพขั้นพื้นฐานไม่เพียงพอ, ศูนย์ดูแลเด็กเล็กไม่ได้รับงบประมาณ, พื้นที่สีเขียวไม่เพียงพอมีไม่ถึง 1 ตร.ม.ต่อคน นอกจากนี้ ยังมีปัญหาราคาที่ดินในกรุงเทพฯปรับตัวสูงขึ้น เด็กรุ่นใหม่ต้องอยู่ไกลจากที่ทำงานมากขึ้น ไหนจะเรื่อง ‘ผังเมือง’ โดย ยกตัวอย่างเหตุการณ์ที่เป็นข่าวดังอย่างกรณี ‘ป้าทุบรถ’ ซึ่งมาจากปัญหาตลาดกระจุกตัวรอบบ้าน 5 แห่ง แห่งละ 1,000 ตร.ม. ซึ่งเป็นการนำกฎหมายผังเมืองมาพลิกแพลง เปลี่ยนจุดหมายจากตลาดชุมชน เป็นตลาดขนาดใหญ่ รวมถึงกรณี ‘โรงงานหมิงตี้’ จังหวัดสมุทรปราการ ซึ่งตั้งอยู่ในผังเมืองสีแดงที่ติดกับผังเมืองสีเหลืองของกรุงเทพฯ

ชัชชาติย้ำอีกว่า เมืองคือคน เมืองคือตลาดแรงงานที่เอกชนมีส่วนสำคัญ เรื่องย้ายเมืองเป็นเรื่องที่ไม่ใช่ง่าย เพราะย้ายคน ย้ายเศรษฐกิจ ย้ายตลาดแรงงาน เมืองไหนที่มีราชการเยอะ แสดงว่าเมืองนั้นล้าสมัย ราชการควรอยู่เบื้องหลังมากกว่า

“ตัวอย่างการย้ายเมืองหลวงของประเทศบราซิล จากรีโอเดจาเนโร ไปยังบราซิเลีย ซึ่งเป็นเมืองที่ผังเมืองดี แต่ไม่มีชีวิตจิตใจ เพราะมีแต่การย้ายเฉพาะราชการไป อินโดนีเซียที่เตรียมย้ายเมืองหลวงจากจาการ์ตา ไปยังนูซันตารา จาก 4 เหตุผล คือ จาการ์ตากำลังจะจมน้ำ รถติดเรื้อรัง เสี่ยงภัยธรรมชาติ น้อยกว่า และเป็นการกระจายความมั่งคั่งไปยังเกาะอื่น”

แก้ให้ถูกที่โครงสร้าง ‘กระจายเมือง’ คือคำตอบ

ปิดท้ายที่แนวทางการแก้ไขปัญหาต่างๆ ที่ผู้ว่าฯกทม.มองว่า ต้องแก้ในเชิงโครงสร้างให้มีการ ‘กระจายเมือง’ อย่าให้กระจุกตัว

“ตอนนี้กรุงเทพฯ บ้านเดี่ยวอยู่รอบนอกหมดแล้ว มีพื้นที่อาคารสำนักงาน 10 ล้าน ตร.ม. แต่ไปกระจุกตัวในตัวเมืองตามแนวรถไฟฟ้า ทำให้เกิดปัญหาการจราจรติดขัดในช่วงเช้าและเย็นซึ่งเป็นปัญหาหนักกว่าน้ำท่วม ซึ่งแก้ไม่ง่ายนะ จะไปปรับผังเมืองใหม่ให้คนกระจายขึ้นเหรอ วิธีหนึ่งคือกระจายเมือง ตัวอย่างเช่น โตเกียว ประเทศญี่ปุ่น ที่มีการกระจายความเจริญของเมืองออกไปเป็นย่านสำคัญ เช่น ชิบูย่า ชินจูกุ อุเอโนะ โดยเอาที่ทำงานให้ใกล้บ้านมากขึ้น ส่วนที่ปารีส ประเทศฝรั่งเศส ที่ทำเป็นเมือง 15 นาที มีโรงเรียน โรงพยาบาล ที่ทำงาน บ้าน ก็จะกลายเป็นเมืองย่อยในเมืองใหญ่ ซึ่งผมคิดเป็นโครงการกรุงเทพฯ 15 นาที ว่าจะทำได้หรือไม่ด้วยการปรับการใช้ชีวิต เพิ่มการเดิน ลดการใช้รถ

สำหรับทางภาคเอกชนเริ่มมีการทำแล้ว เช่น โครงการ Whizdom 101 แถวสุขุมวิท 101 หรือที่ไบเทค บางนา มีการสร้างอาคารสำนักงานใหม่ ให้แหล่งงานใกล้บ้านมากขึ้น

ตอนที่ทำงานคิวเฮ้าส์ เข้าออฟฟิศ 6 โมงเช้า คนแรกที่ผมเจอคือแม่บ้าน ถามว่าอยู่ที่ไหน ก็อยู่แถวนั้นแหละ แม่บ้านอยู่ไกลไม่ได้เพราะค่าเดินทางแพง เราต้องมีคนที่อยู่ในเมืองเพื่อช่วยขับเคลื่อนเมือง ส่วนใหญ่พักอาศัยอยู่ในชุมชนแออัดคลองเตย สร้างบ้านเพิ่มไม่ได้ ต้องอยู่อย่างผิดกฎหมาย” ชัชชาติกล่าว

ส่วนนโยบายงานเปลี่ยนรูปแบบเป็นการทำงานที่ไหนก็ได้ โดยใช้คลาวด์และอินเตอร์เน็ต ย้ายเมืองมาอยู่บนคลาวด์ให้หมด ผู้ว่าฯกทม.เผยว่า ถ้าจะย้ายกรุงเทพฯ ให้ย้ายบริการทั้งหมดไปอยู่บนคลาวด์ ให้มีประสิทธิภาพ เกิดความโปร่งใส อย่างทราฟฟี่ฟองดูว์ ที่ไม่ต้องไปร้องเรียนที่สำนักงานเขต การขออนุญาตก่อสร้างแบบ One-Stop Service พัฒนาระบบหมอทางไกลให้ทุกคนเข้าถึงระบบสาธารณสุข การเปิดเผยข้อมูล

“เชื่อว่าตลาดจะกำหนดเอง ต่อไปถ้าเขากลัวเรื่องน้ำท่วม รัฐบาลไม่มีแผนอะไร คนก็หนีเอง ผมว่าคนจะหนีไปอยู่ที่อื่นที่มีความเสี่ยงน้อยกว่า รัฐบาลก็ต้องปรับตัว เชื่อว่าแผนหลายอย่างเราก็พอรับมือได้” ชัชชาติปิดท้าย

เป็นอีกประเด็นน่าสนใจที่ต้องติดตาม ไม่ว่ากรุงเทพฯจะจม-ไม่จมน้ำ เพราะยังมีปัญหามากมายให้ต้องแก้ไขอย่างรอบคอบ

ที่มา:  นสพ.มติชน ฉบับวันที่ 22 พ.ย. 2565 (กรอบบ่าย)